Dag mensen,

Ik ben een bewonderaar van vele mensen. Ik heb helden die me inspireren. Helden zijn mensen die weigeren een slachtoffer te zijn. Helden zijn vaak eenzaam en onvoorspelbaar. Eén van mijn helden is gestorven. Jan Grosfeld. Een dierbare vriend en ook achter de schermen van Needcompany, als bestuurder, een waardevolle en intense gesprekspartner. Als ik weer eens twijfelde aan het nut van kunst dan legde hij mij haarfijn uit dat ik niet moest zeiken en nog harder diende te werken om ervoor te zorgen dat we met Needcompany toch zeker ons doel niet zouden bereiken. Wat volgt is de lijkrede die ik hield in Amsterdam.


Hij wist niet wat kunst moest zijn, maar wist zeer goed wat kunst niet mocht zijn. Een man met een diep geloof in de hedendaagse kunst. Die het niet met Duchamp eens was als die zei dat God vervangen is door kunst, maar dat God toch een beter idee was. De nutteloosheid van kunst was voor hem de meststof van een beschaving. Grote woorden misschien maar noodzakelijk. Hij was een principiële man die in zijn kunst zich aan woord en daad hield. Ik ga u iets vertellen over zijn Brusselse tijd.

In het begin van de jaren negentig wou hij weg uit het calvinistische Nederland. Het Bourgondische en katholieke Brussel werd zijn doel. Hij pootte een McCarthey-achtig veldbedje in mijn atelier en verbleef er een jaar. Een atelier zonder daglicht in een stad waar iedereen Frans sprak. Een taal die hij niet machtig was. Die eenzaamheid leidde tot zijn beste werk. Het meeste vernietigd: te gevoelig. Die katholieken kunnen er wat van met hun lijden en dood. Één werk hangt reeds 25 jaar bij ons aan de schoorsteen. Het heet ‘hypocriet en slecht’. Het is een portret van Mil Seghers. Een fenomenaal acteur, vriend en hopeloos geval. Toen Jan in mijn atelier woonde trachtte Mil, die daar ook ergens in het gebouw verbleef, zich dood te zuipen. Jan en ik vonden hem op zijn schamele sofa omringd door 44 lege flessen gin. Dat beeld kon Jan genadeloos aanschouwen. Jan leefde graag en intens maar begreep dat anderen dat moeilijk vonden en zag daar de schoonheid van in. Hij trok zich terug in mijn atelier en maakte dat portret in gouache.

Zijn werk was altijd en zeer direct verbonden met zijn eigen realiteit en datgene wat hem overkwam. Hij noemde het zelf soms monomaan en therapeutisch. Hij gebruikte woorden als beelden en had een hekel aan concepten. Hij schreef of beter schilderde zinnen die mogelijkheden aanboden. Nooit oplossingen. Een citaat uit een interview met hem uit de jaren negentig. Toen hij weer naar Nederland vertrok omdat hij door malafide Brusselse bouwondernemers bijna al zijn geld kwijt was geraakt.

"Als Grietje bijvoorbeeld in haar wanhoop vraagt: 'Where do you go, Hans', (Grietje is een international) staat Hans al tegen het warme lichaam van de lonkende heks. Hans op zijn beurt kan twee dingen doen. Hij kan of naar binnen gaan en bemerken dat de heks een hoer is, of hij kan beslissen om door te lopen en in de wijde wereld een andere bestemming te kiezen."

Dit citaat is helemaal Jan. Want waar blijft Grietje dan, vraag je je onmiddellijk af. Daar hield Jan zich niet mee bezig. Met Grietjes wanhoop kon hij niks aanvangen. Wanhoop is tijdverlies.

En dit allemaal met gouache. Hij schilderde met wat ik ‘onmogelijke verven’ noem. Olieverf was niks voor hem: dat kun je eindeloos corrigeren. Gouache, daar mag geen faalangst bij komen kijken. Geen fout kan weggemoffeld worden. Hij kleurde binnen de lijntjes maar bepaalde wel waar de lijntjes moesten komen. Elke toets moest de juiste zijn. Elke vlek een studie. Hij kon dagenlang piekeren over welke tape er het minst het handgeschepte papier beschadigde. Hij was geobsedeerd door de zuurtegraad van de lijm. Dat was zijn leven: het moest juist zijn en wel op zijn manier. En in die zin, in zijn zoektocht naar het ware, kende hij geen medelijden. En al helemaal geen zelfmedelijden. Dat compenseerde hij door een radicale vorm van humor. Humor om het leven aan de rand van het denken draaglijk te maken. Maar nooit cynisch. Daar was hij te principieel voor.

Soms studeerde hij teveel. Wist hij teveel. Identificeerde hij zich teveel met de kunst die hij in zijn hart opsloot. Hij bewonderde vele andere kunstenaars. Hij werd dan die kunstenaars en kon hen uitleggen wat ze gemaakt hadden. Hij werd Julian Schnabel en ging ook borden breken tot hij het begreep en een betere Schnabel maakte dan het origineel… om dan dat werk te vernietigen.

Je kan het werkethos van Jan nog het best vergelijken met die van Japanse lak-kunstenaars. 44 lagen lak met onwaarschijnlijk geduld aanbrengen. En dan op het allerlaatste moment een klein krasje omdat het niet perfect mocht zijn. Perfectie is voor God. Voor een agnost als Jan geen geringe opgave.

Die weerbarstige contradictie maakte hem tot wat hij was: een kunstenaar tegen beter weten in, maar met een enorme kennis van zaken. Zonder die kunst begreep hij het leven maar moeilijk. Het leven: dat moest op orde liggen. Maar die vermaledijde kunst, daar moest elke vlek, elke vloek, elke toets en kleur vrijheid betekenen.

Toen hij begreep dat hij die vrijheid niet kon bereiken is hij er op een meedogenloze manier mee gestopt. Althans met de handeling die kunst uit het virtuele haalt. Maar hij is altijd een kunstenaar gebleven. Wou hij misschien Duchamp achterna die vijfentwintig jaar niet gewerkt had en dan met ‘Etant donné’ de wereld weer in de war bracht? Ik vind dit een prettige gedachte: dat ergens in die door bloedoverstroomde hersenen van hem een kunstwerk zat te wachten dat alles zou verklaren. Dat helder zou zeggen waarom kunst enkel en alleen kan bestaan dankzij zijn mislukking.

Jetske, Jan, Grace en ik liepen deze zomer nog door een Brussels park. Hij zei tegen Grace, zijn muze voor even, zijn minnares voor het leven, hij zei: "Stel je toch voor dat het zou lukken?" Ze keek hem aan en vroeg wat hij bedoelde. "Dat met die kunst, dat dat zou lukken?"

"Dramaqueen" zei Grace en kuste hem speels op de mond.

Dankjewel Jan.

JL