Goede mensen,

Er wordt veel gezegd en geschreven over wat kunst vandaag moet zijn. De polemieken die gevoerd worden, waarbij de ene partij meent te weten wat kunst moet zijn en de andere partij zich gelukkig prijst dat net niet te weten, zijn veelal oppervlakkig en daardoor vervelend. Zeker wanneer ik ze toets aan de vier volgende gedachten. Deze gedachten vormen al meer dan dertig jaar de basis van het credo van Needcompany.

Gedachte 1: ‘Overleven door samenwerking.’
In Needcompany is samenwerken misschien wel het belangrijkste. Door samen te werken ontstaan er positieve conflicten. Kunst is voor mij het creëren van positieve conflicten. In Needcompany werkt een kunstenaar nooit alleen. Daarover later meer. Ik was onlangs te gast bij Cinemaximiliaan, de ondertussen veel geprezen maar helaas nog veel te weinig ondersteunde helden uit Molenbeek. Zij weten zeer goed wat ‘overleven door samenwerking’ is. Hun idee is even eenvoudig als briljant: samen met nieuwkomers films maken. Met het medium film kan je namelijk heel veel verschillende ambachten, ervaringen, beroepen samen brengen. Onder de nieuwkomers zijn er koks, kleermakers, monteurs, schoenmakers of cameramensen die hier samenkomen om kunst te maken. Kunst wordt hierdoor ‘schoon’. En bovendien is de eerste reeks films onder leiding van de bijzondere Béla Tarr van een zeer hoog niveau. Er zitten grote talenten bij deze nieuwkomers. De innemende Michaël Roskam neemt nu de fakkel van Béla Tarr over en gaat hier ook aan de slag. Spannend. Het ‘overleven’ wordt bijzonder reëel wanneer we over nieuwkomers spreken. Ik ontmoette in hun werkplaats een jonge vrouw uit Somalië, Fatma Osman, die hier net haar eerste film, ‘Undocumented Love’, heeft gemaakt. Ze is de eerste Somalische vrouw die een film maakt. In haar land mogen vrouwen daar niet eens aan denken. En kijk, in Molenbeek kan dat allemaal.

Gedachte 2: ‘Alles is politiek maar kunst is niet alles.’
De performer Chokri Ben Chikha doet een actie: hij overgiet zich met benzine en vraagt aan het publiek om hem in brand te steken. Hij noemt zich een activist. Jan Joris Lamers, behorende tot de oudste nog levende theatermakers, staat op en zegt dat hij dit niet mag doen. Dan blijkt dat het geen benzine is maar water. Hoongelach voor Lamers om zoveel naïviteit.

Wat is hier eigenlijk gebeurd: Lamers ligt me na aan het hart. Ik heb van hem veel geleerd als jonge kunstenaar. Ik heb van hem geleerd wat ‘oprechte illusie ‘ is. Hij heeft het (Nederlandstalige) theater door die oprechtheid ten gronde veranderd. Het past niet in zijn denkbeeld dat een theatermaker vandaag nog met onoprechte illusies het publiek tracht te misleiden. Hij ging ervan uit dat het echte benzine was en de theatermaker hier een echte activist. Maar Chokri was gewoon een ouderwetse ‘schuinsmarcheerder’ vol goede intenties, die met deze daad elke oprechte activist heeft onderuitgehaald, inclusief Jan Palach en Mohamed Bouazizi. Dit komt door de hardnekkige illusie dat alles politiek moet zijn zonder de bijgedachte dat kunst niet alles is. Benzine in water veranderen? Laat dat aan de goden over.

Gedachte 3: ‘Specialisatie leidt tot degeneratie.’
Het is een klassieke wet in de biologie en een moeilijke gedachte in de wereld der kunsten. Het is waarschijnlijk ook een gedachte uit de oude school. Maar in de wereld van de kunsten en het theater in het bijzonder is specialisatie als doel een perversiteit. Zowel voor de kunstenaars als de theoretici en het management die hen omringen. Dan krijg je gespecialiseerde academici e.a. die met lijstjes komen ‘checken’ of het getoonde werk wel voldoet aan de voorwaarden. Kunst is net interessant als het niet voldoet aan de voorwaarden. Wat dan weer niet wil zeggen dat kunst niet rechtstreeks in relatie moet staan met de maatschappij waarin het gemaakt wordt. Dat is echter een evidentie. Kunst die niet in de maatschappij staat, is cultureel en politiek onbestaand, bestaat letterlijk niet. Specialisatie leidt snel tot iconoclasme. Iconoclasme is altijd verwerpelijk. Voor diegenen die menen dat theaters geen Shakespeare meer mogen spelen: doe het zelf eens stiekem en ik hoop dat je jezelf tegenkomt. Ik ben de hele zomer bezig geweest met Monteverdi en heb ontdekt hoe radicaal ‘barok’ is. Ik kan u verzekeren, het heeft mijn leven veranderd.

Gedachte 4: ‘What happens on stage, stays on stage.’
Na het vernemen van de actie van een aantal medewerkers tegen Jan Fabre/Troubleyn, is dit nu een wat wrange gedachte. Verschillende journalisten vragen mijn reactie. Over wat er intern gebeurt bij een ander gezelschap kan ik niets zeggen omdat ik het niet weet. Ik kom tot de vreemde vaststelling dat ik nog nooit in mijn bijna veertigjarige carrière een repetitie of werkproces van een collega heb bijgewoond. Ik kan enkel voor mezelf spreken. We praten in Needcompany zeer openlijk over #metoo. En deze vierde gedachte ‘What happens on stage, stays on stage’ moet dan ook zorgvuldig behandeld worden. Omdat de werkrelatie tussen acteur en regisseur of performers onderling een zeer veeleisende menselijkheid vraagt gebaseerd op eerlijkheid is de #metoo-actie in onze wereld, de wereld van de levende kunsten, enorm belangrijk. Ik geef u één voorbeeld. Binnenkort komt er een Needcompany productie naar België: ‘Begin the Beguine’ de laatste tekst van Cassevetes. Mijn eigen dochter Romy Louise speelt een prostituée en ik regisseer het stuk. Beeld u zich in: de vader-regisseur die tijdens de repetitie vraagt aan zijn dochter om met haar collega acteur een seksscène te spelen. Seksueel getinte scènes liggen altijd gevoelig. Hoe naakt? Waar elkaar aanraken? Romy Louise zei me onmiddellijk dat ze met ondergoed aan wou repeteren en pas naakt wenste te gaan in de objectieve aanwezigheid van het publiek. Ik was trots op dit heldere standpunt. De objectiviteit van een repetitieruimte en de objectiviteit van een publiek is dan ook van het hoogste belang.

We moeten voorzichtig zijn en niet alles op een hoopje gooien. Het lijkt wel dat het grensoverschrijdende gedrag te wijten is aan de kunst die Fabre maakt. Dat heeft er uiteraard niets mee te maken. Fysieke uitputting? Wat er gebeurt in hedendaagse dans en performance valt in het niet als je het vergelijkt met de training in het klassieke ballet. Je zult maar op pointes dansen. Het is zeker geen uitvinding van één of andere generatie uit de jaren tachtig. Ik heb 25 jaar geleden reeds geschreven dat het idee ‘performance’ en begrippen als pijngrens en uitputting niet samengaan met mijn idee over theater. Ik heb mijn laatste ‘fysiek’ uitputtende performance gemaakt in ‘85 en heb dan ingezien dat ik een andere weg moest opgaan. Pijngrenzen opzoeken kan ik alleen eisen van mezelf. Nooit van de mensen waar ik mee samenwerk. Omdat dat snel gepaard gaat met intimidatie. Ik vind het gebruik van geweld en uitputting dus niet interessant voor mijn werk. Dat wil niet zeggen dat ik dat niet kan waarderen bij andere kunstenaars. Ik lees in verschillende kranten dat de oude generatie en de oude structuren de schuld van alles zijn. Maar een jonge maakster, Julie Cafmeyer, zegt zelf dat ze een acteur schuimbekkend van uitputting op de grond zag storten terwijl zij aan de kant stond te roepen. Wel, ik stel vast dat dat niet kan gebeuren bij Needcompany. We laten dat gewoonweg niet toe. Ik heb in ‘87 de structuur binnen ons gezelschap veranderd omdat ikzelf als jonge maker naast mijn schoenen begon te lopen. Men kan heus wel op een zachte en liefdevolle manier extreem theater maken. En we moeten ophouden met te spreken over generaties, maar over organisaties, structuren en individuen.

We zijn erg aangedaan door deze zaak en er moet iets positief uit voortkomen. Het onderzoek en zelfonderzoek moeten ten gronde gebeuren. De open brief van de twintig ex-performers van Troubleyn zal helend werken.

Ik nodig iedereen uit om op bezoek te komen in de MILL. Volg eens een repetitieproces bij ons en u zal zien hoe delicaat, mooi en interessant dat is. En ik geloof oprecht dat dat ook het geval is bij de meeste andere gezelschappen zowel bij de ‘oude’ generatie als de nieuwe.

Jan Lauwers